«اندیشکده مسئله» در ادامه سلسله جلسات خود با موضوع «نقد سیاست‌گذاری مدیریت وقف» در نشست هفتم سراغ موضوع زیربنایی و محوری «طریقه هدایت نیات واقفان» رفته است.
در این نشست حجت‌الاسلام دکتر عبدالرضا اصغری؛ مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی، حجت‌الاسلام محمد ذاکری؛ معاون اداره کل اوقاف و امور خیریه استان خراسان رضوی، سعید گل‌زاده؛ کارشناس و وکیل حوزه وقف و حجت‌الاسلام سیدحجت صالح؛ مسئول حقوقی موقوفات حوزه علمیه خراسان حضور داشتند.
سامانه پذیرش برخط وقف رضوی
حجت‌الاسلام دکتر عبدالرضا اصغری، مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی در ابتدای این نشست گفت: وقف یک ورودی و یک خروجی دارد. خروجی وقف آن چیزی است که در اجرای دقیق نیت واقف تبلور می‌کند. نیات با توجه به اینکه انتفاعی باشد یا خیر متفاوت است. در آستان قدس رضوی در مورد نیات انتفاعی خوشبختانه «سامانه پذیرش برخط وقف رضوی» را راه‌اندازی کرده‌ایم که البته این سامانه به صورت آزمایشی در دسترس است و مخاطبان می‌توانند به آن مراجعه کنند. در این سامانه تا حال حاضر ما دو حوزه را باز کردیم. نخست وقف سوئیت که انتفاعی است؛ به این صورت که فرد مراجعه کننده مبلغی را واریز می‌کند و ما به وکالت از او سوئیت‌هایی را خریداری و برای زائر وقف می‌کنیم.
دیگری در حوزه وقف مشارکتی است که در ذیل آن پنج حوزه وجود دارد. در این سامانه با توجه به نیازها موارد را قرار داده‌ایم و تشتتی به‌منظور عدم سردرگمی مردم قرار نداده‌ایم. در حوزه وقف منفعتی مشاوره به مردم را از طریق دفاتر مشاوره وقف مستقر در حرم انجام می‌دهیم. ما در صحن‌های آزادی، جمهوری و انقلاب دفتر مشاوره وقف و نذر را داریم که همه آن‌ها از روحانیون هستند. به‌تازگی نیز روی فارغ‌التحصیلان دانشگاه علوم اسلامی رضوی تمرکز کرده‌ایم چرا که قصد سیستمی کردن اوراق وقفی را داریم.
سیاست اول ما مطلق کردن نیت وقف است
عبدالرضا اصغری گفت: سیاست اول ما در بحث مشاورانمان که به کانون‌های وقف خود ابلاغ کرده‌ایم، بحث مطلق کردن نیت وقف است چرا که این کار سبب می‌شود چالش‌هایی که در اجرای نیت واقف با آن مواجه می‌شویم کمتر شود و از سوی دیگر می‌توان به توقعات و انتظاراتی که جامعه اسلامی در طول تاریخ و با توجه به مشکلات از آستان قدس دارد برآورده شود. برای تسهیل اجرای نیت واقف، در حوزه‌های مختلف دسته‌بندی کلی‌تری را قرار داده‌ایم. برای مثال در حوزه سلامت به جای بحث دارالشفا موضوع کلی «وقف سلامت» را قرار داده‌ایم. با این عنوان‌بندی دست تولیت برای اجرای نیت واقف در قسمت‌هایی که نیاز وجود دارد باز است. اصغری ادامه داد: یک عنوان دیگر «وقف اجتماعی» است که در راستای همان موضوع‌بندی مسائل مختلف، تمام موضوعات اجتماعی مورد نیاز از اسکان و تهیه جهیزیه زوج‌های جوان گرفته تا توانمندسازی محرومان و کمک به ایتام را در برمی‌گیرد.
وقف علم و فناوری
مدیر توسعه وقف و مشارکت‌های اجتماعی بنیاد بهره‌وری موقوفات آستان قدس رضوی در ادامه افزود: مورد بعدی موضوع «وقف علم و فناوری» است که این موضوع کل حوزه پژوهش، آموزش، خرید کتاب، شرکت‌های دانش‌بنیان و... را دربرمی‌گیرد. برای مثال ما به‌تازگی وقفی را در یزد توسط یک استاد دانشگاه داشته‌ایم و واقف، درآمد حاصل از آن را برای شرکت‌های دانش‌بنیان قرار داد که در ذیل عنوان وقف علم و فناوری صورت گرفت.
همچنین عنوان دیگری به نام «وقف فرهنگی» داریم که مسائل مختلف فرهنگی از بحث اعزام مُبلغ گرفته تا موضوعات دیگر در این زمینه را دربرمی‌گیرد.
وی افزود: مورد بعدی بحث «وقف عمران» است و عمران در زیرساخت‌های مختلف و مرتبط از جمله تعمیرات صحن‌ها و رواق‌های مختلف را شامل می‌شود. «وقف خدمات حرم» عنوان دیگری است که در این موضوع‌بندی وجود دارد که این حوزه نیز از موارد مربوط به تنظیف گرفته تا امور مختلفی که به بحث خدمات مربوط می‌شود را شامل می‌شود. این عناوین کلی از آن نظر است که اگر فردی بحث اطلاق نیت وقف را نپذیرفت ذیل این عناوین وقف را انجام دهد که در جهت تسهیل در اجرای نیت برای رفع نیازها باشد.
وی افزود: مرحله بعدی این است که اگر واقف، وقف مطلق و این دسته‌بندی‌ها را نیز قبول نکند و نیت خاصی را مدنظر داشته باشد باید چه کرد؟ خب طبیعتاً وقف آن نیز باید در همان راستا صورت گیرد. آینده‌پژوهی اقتضا می‌کند دامنه نیات را گسترده داشته باشیم تا در مقاطع مختلف بتوانیم نیازهای مختلف و پیش‌بینی نشده را پوشش دهیم.
در سال گذشته ۸۵ درصد از واقفان در آستان قدس رضوی از بانوان و ۸۵درصد کل نیات ما نیز مطلق بودند. ما باید در حوزه وقف قلمرو ورود به آن را گسترده کنیم تا افراد مختلف بتوانند در این زمینه خیر ورود کنند.
متولیان وقف با عملکرد خود، تشویق یا دوری از وقف را ترویج می‌کنند
سعید گل‌زاده، کارشناس و وکیل حوزه وقف در ادامه این نشست گفت: فردی که ملک یا مالی را دارد پیش از اینکه وقف خود را انجام دهد مالک به حساب می‌آید. ما باید ببینیم آن مالک طی تبدیل شدن به واقف به چه طریقی نیازهای اجتماعی را احساس می‌کند. برای مثال فرد به بیمارستانی می‌رود و می‌بیند در آنجا بودجه لازم را ندارند اما دارد تلاش صورت می‌گیرد، بنابراین با مسئولان ارتباط می‌گیرد و کم کم آن فرد به صورت ملموس نیاز را در آنجا احساس می‌کند و راغب می‌شود ملک خود را برای کمک به معالجه بیمارانی که به آن بیمارستان مراجعه می‌کنند وقف کند. در این صورت فرد به طور مستقیم نیاز را متوجه شده است. متأسفانه ما در صداوسیما سریالی نداریم که به وقف اموال توصیه داشته باشد. دلیل آن هم این است فیلم‌نامه‌نویسی نداریم که به این موضوع رغبت داشته باشد و باید منابع مالی از قسمت‌های مختلف متولی وقف مانند آستان قدس و سازمان اوقاف پای این کار بیایند.
گل‌زاده تأکید کرد: متولیان وقف با عملکرد خود، تشویق یا دوری از وقف را ترویج می‌کنند. مشوق‌های وقف گاهی اوقات می‌تواند از طریق اطلاع‌رسانی‌های محلی و حضور کارشناسان در مسجد صورت گیرد.
هدایت وقف چرا و چگونه؟
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام سیدحجت صالح، مسئول حقوقی موقوفات حوزه علمیه خراسان گفت: بحث هدایت نیات واقفان یکی از مهم‌ترین وظایف یک نهاد متولی وقف است. امروزه بخشی از جامعه ما که بیشتر درگیر وقف‌اند از بدنه اقتصادی دور هستند؛ برای مثال افرادی که سن و سال بالایی دارند یا مواردی که ورثه قابل قبولی ندارند. البته بخشی از افراد واقف هم هستند که درگیر بدنه اقتصادی‌اند.
بنابراین واقفان اغلب شناخت کامل و جامعی از ظرفیت‌ها و نیازهای اجتماع ندارند. در مجموعه موقوفات حوزه علمیه تلاش بر اطلاق در نیت واقف است. ما در این مجموعه در افق دید خود، «اطلس موقوفات» را مدنظر داریم که سال‌هاست مصوب شده و تلاش داریم به سمت آن حرکت کنیم.
در بحث اطلس موقوفات موضوعی جدی وجود دارد که اگر آن را محقق کنیم سبب افزایش بهره‌وری وقف می‌شود. اگر ظرفیت‌ها را بشناسیم تنها نباید در اتاق خود بنشینیم تا واقف در آن را بزند و بگوید من می‌خواهم وقف انجام دهم. ما باید در اتاق واقف را بزنیم و از او کمک بخواهیم. اگر برای خیران یا واقفان جدید لیستی داشته باشیم که آن را به واقف تقدیم کنیم می‌توانیم هدایت نیت واقف را رقم بزنیم وگرنه ممکن است واقف بخواهد بر اساس نیت کلاسیک خود که در ذهن داشته اقدام کند که در آن صورت وقف در زمینه رفع نیازهای واقعی و موجود هزینه نشده است.
حجت‌الاسلام محمد ذاکری، معاون اوقافی، حقوقی و ثبتی اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان نیز در ادامه این نشست گفت: بحث هدایت نیات واقفان چند نکته دارد که به آن اشاره می‌کنیم. هدایت نیات واقفان یک ضرورت است. ما در موقوفات یک سرمایه مهمی داریم اعم از بحث مالی آن و همچنین سرمایه ارزشی خود وقف‌نامه‌ها و مدارک وقفی غنی که وجود دارد. در بحث نیات وقف، دگرگونی‌های کوتاه‌مدت و درازمدت جوامع در تغییر جهت نیات و یا ضرورت‌های جامعه تأثیر دارد.
در یک زمانی بحث آب انبارها، کاروانسراها و این قبیل موارد نیاز جدی بوده است اما در حال حاضر می‌بینیم ضرورت‌های دیگری در جامعه وجود دارد. طبیعی است که باید اولویت‌هایی برای واقفان مشخص شود. یک نکته مهم اینکه اغلب، قشر سنتی و مسن جامعه اقدام به وقف می‌کنند و این دست افراد با ذهنیتی که دارند پا پیش می‌گذارند و دادن مشاوره و راهنمایی این افراد برای آگاه‌سازی مسائلی که وجود دارد ضروری است.
حجت الاسلام ذاکری درباره اداره موقوفات و نقش تولیت آن‌ها گفت: موضوع دیگر بحث تولیت‌ها و اداره موقوفات است. معمولاً اداره امور وقف بر عهده متولی است بنابراین حکومت‌ها باید کمتر بتوانند در اداره موقوفات نقش مستقیم داشته باشند. امروزه در تمام مناسبت‌هایی که از عید نوروز تا پایان سال در مجموعه اداره اوقاف وجود دارد و در فرصت‌هایی که خیمه‌های معرفت بر پا می‌شود یکی از غرفه‌های موجود غرفه مشاوره وقف است. مراجعه‌هایی که به دفاتر مشاوره وقف وجود دارد قابل توجه و همچنین در جهت‌دهی نیات واقفان بسیار مؤثر بوده است. بیشتر افرادی که مراجعه کرده‌اند با همان ذهنیت سنتی خودشان بوده است اما زمانی‌که می‌آیند و نیاتشان جهت‌دهی می‌شود در مسیرهایی که نیازهای روز جامعه است نیز قرار می‌گیرند.
معاون اوقافی، حقوقی و ثبتی اداره کل اوقاف و امور خیریه خراسان گفت: یکی از عواملی که گاهی به آن اشاره می‌شود و خود ما نیز در اداره موقوفات آن را می‌بینیم این است مردم زمانی‌که می‌خواهند وقفی را در عقود مختلف انجام دهند ذهنیتی از اداره اوقاف مربوط به پیش از انقلاب دارند که در آن زمان تحت نظر نخست‌وزیر بود و به مسائل شرعی نیز تکیه‌ای وجود نداشت.
همچنین ذهنیتی هم مربوط به پس از انقلاب وجود دارد و آن هم در نوع اداره موقوفات بوده است؛ اگر واقعاً بخواهیم یک واکاوی جدی در زمینه اداره موقوفات داشته باشیم نمی‌توان به آن نمره خوبی داد. برای مثال موضوع واگذاری تملک اعیان که برخی، از آن به واگذاری تملک اعیان تعبیر می‌کنند اما در عمل فروش منافع است و از سوی دیگر عملکرد متولیان موقوفات! مقداری از این ناکارآمدی منبعث از خود قانون است.
از سال ۱۳۸۷ واگذاری حق تملک اعیان ابتدا در مجموعه اداره اوقاف استان و پس از آن در کشور ممنوع شد و در حال حاضر نیز ممنوع است. منتها ما یک متصرفانی دارای اعیان داریم که در گذشته موقوفه‌ای را تصرف کردند و در آن ساخت و ساز انجام دادند. در حال حاضر فردی که می‌خواهد وقفی را انجام دهد یک مخاطره جدی دارد مبنی بر اینکه وقفی که من انجام می‌دهم در آینده آیا منجر به خیر می‌شود یا منجر به شر؟!
در دفاتر مشاوره وقف بر اساس نیازسنجی مشکلاتی که در جامعه وجود دارد به مراجعه‌کنندگان برای وقف راهنمایی داده می‌شود. دو اتفاق دیگری که تقریباً در ۱۰ سال اخیر دنبال شده یکی بحث موقوفات مشارکتی بوده که با برنامه‌ریزی دنبال شده است. برای مثال موقوفه مهر فاطمی در مشهد مقدس که در حدود سال ۱۳۹۰ کار آن آغاز شد. در همین بحث وقف مشارکتی انجمنی به نام «انجمن وقف ایثار و شهادت» ایجاد کردیم و تا الان بیش از ۳۰ موقوفه با موضوع ایثار و شهادت برای خیران جهت‌دهی شده و وقف‌هایی شکل گرفته است.
در بحث وقف علم و فناوری هم انجمنی متشکل از اساتید دانشگاه و مدیران این حوزه که اهمیت این موضوع را درک می‌کنند شکل گرفته و تا دو سال پیش ۳۹ موقوفه با نیت علم و فناوری در استان با پیگیری‌ها و برنامه‌های خود دوستان در این انجمن انجام شده است. بنابراین یکی از اتفاقاتی که در بحث هدایت نیات واقفان افتاده این است که زمینه برای مشارکت همه افراد ایجاد شده تا بتوانند حتی با حداقل سرمایه به عنوان واقف سهیم باشند. اگر فرهنگ وقف مشارکتی نهادینه شود کمک بزرگی به حل مشکلاتی که در زمینه‌های مختلف وجود دارد صورت می‌گیرد. در حال حاضر در بحث سرمایه‌گذاری اوقاف اتفاقات خوبی افتاده اما نمی‌توان گفت نمره خوبی در این زمینه داریم؛ دلیل آن هم این است که فرایند سرمایه‌گذاری طولانی و پیچیده است.
خبرنگار: نوید سرادار
نظر شما